طرح مسکن اجتماعی یا مسکن محرومان که وزارت راه و شهرسازی در دولت یازدهم بارها از آن سخن گفته باید این گروه از اقشار را هدف قرار دهد اما هنوز اجرای چنین طرحی با گذشت حدود 2سال از فعالیت دولت یازدهم، کلید نخورده است.
در طرح جامع مسکن که نسخه پیش نویس و غیرقابل استناد آن به تازگی منتشر شده و قرار است تا تیر ماه رسماً نهایی و رونمایی شود، اطلاعاتی از اقشار کم درآمد فاقد مسکن و همچنین برنامه هایی برای خانه دار شدن آنها مطرح شده است اما چگونگی و زمان اجرای آن با ابهامات زیادی همراه است.
آنطور که این طرح نشان می دهد وزارت راه و شهرسازی محوریت برنامه های تامین مسکن کم درآمدها را به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سپرده و برای چندین دستگاه و نهاد دیگر وظایفی تعیین کرده است اما عملیاتی شدن این طرح ها با توجه به دخیل بودن چندین نهاد مختلف و محوریت بنیادی که در حال حاضر در طرح مسکن مهر هم با مشکلات زیادی مواجه شده، تردیدهایی را به همراه داشته است ، به خصوص درباره منابع مالی آن بحث بسیاری مطرح است.
*وضعیت خانوارهای فاقد مسکن
تحولات بازار زمین و ساختمان طی سال های اخیر توان تامین مسکن را برای بسیاری از خانوارها در وضعیت نامناسبی قرار داده است به طوری که اگر یک خانواده درآمد سالانه خود را به طور کامل کنار بگذارد، پس از 12 سال می تواند به خرید خانه دست بزند. نسبت قیمت مسکن به درآمد خانوار در وضعیت مناسب حداکثر باید 5 سال باشد.
آنچه که در طرح جامع مسکن به عنوان وضع موجود خانواده های فاقد مسکن مورد توجه قرار گرفته، نشان می دهد که 40درصد هزینه های خانوار در گروه های پایین درآمدی صرف مسکن می شود در حالی که اندازه متعارف آن در سطح جهانی حدود 25درصد است.
طبق برآوردهای انجام شده، حدود 48درصد از خانوارهای فاقد مسکن در دهک های اول تا چهارم و 29درصد آنها در دهک های 5 تا 7 قرار دارند . از میان خانوارهای مستاجر تنها 70درصد تحت پوشش نهادهای بیمه ای قرار دارند به همین دلیل شناسایی 30درصد دیگر با دشواری همراه است. با این حساب 2میلیون و 522 هزار خانوار شهری مستاجر در دهک اول تا چهارم درآمدی قرار دارند که در تامین مسکن با مشکل جدی مواجه هستند. از این تعداد 892 هزار خانوار زیر پوشش هیچ گونه نهاد بیمه ای و حمایتی قرار ندارند.
طبق اطلاعات طرح جامع مسکن در دوره 13ساله با فرض نرخ رشد اقتصادی 5.2درصد در هر سال، سالانه 64 هزار خانوار به خانوارهای کم درآمد اضافه می شوند. در این شرایط با فرض ثبات قیمت مسکن تا سال 1405، شاخص دسترسی به مسکن به 5 سال و نیم می رسد.
*برنامه های عملیاتی یا غیرعملیاتی
در بخش برنامه های عملیاتی برآوردهایی از بودجه مورد نیاز برای پرداخت تسهیلات و یارانه در این بخش انجام شده است اما معلوم نیست که حجم تسهیلات تعیین شده با وضعیت نابسامان منابع بانک ها قابل پرداخت باشد.
از طرف دیگر ضمانتی برای عملی شدن و پرداخت یارانه تسهیلاتی تعیین شده که باید از طریق بودجه عمومی دولت و سایر نهادهای مسکن سهمی پرداخت شود، وجود ندارد.
طبق برنامه ای که به عنوان اعطای تسهیلات ساخت و خرید به گروه های کم درآمد تعیین شده، سالانه باید 60 هزار فقره تسهیلات 10 ساله خرید مسکن با مبلغ متوسط 40 میلیون تومان پرداخت شود که دولت و سازمان های متولی مسئولیت پرداخت مابه التفاوت سود را بر عهده خواهند گرفت.
واجدان شرایط در این طرح از طریق بنیاد مسکن و با معرفی نهادهای حمایتی فعال چون بهزیستی ، صندوق بازنشستگی و کمیته امداد از میان دهک های درآمدی 2 تا 4 و با شرط عدم برخورداری از مسکن ملکی و عدم استفاده از امکانات دولتی در گذشته، تعیین می شوند.
برآورد می شود اجرای این طرح به سالیانه 2 هزار و 400میلیارد تومان منابع بانکی نیاز خواهد داشت و با فرض تعیین نرخ بهره 7 درصد به عنوان نرخ بهره در استطاعت خانوارهای هدف، اجرای این طرح نیازمند حدود 168میلیارد تومان یارانه (در سال اول) از محل بودجه عمومی و 168میلیارد تومان کمک های حمایتی از محل سایر نهادهای مسکن اجتماعی خواهد بود.
در بخش دیگری از این طرح به پرداخت تسهیلات برای بهسازی واحدهای مسکونی سکونتگاه های غیررسمی اشاره شده است،بر این اساس خانوارهای واجد شرایط پس از معرفی شرکت عمران و بهسازی شهری و شهرداری ها، در مؤسسات پس انداز و تسهیلات مسکن منطقه ای ، منابع مالی خود را تجمیع کرده و از این مؤسسات با سقف میانگین 15میلیون تومان با دوره بازپرداخت 10ساله تسهیلات دریافت خواهند کرد. نرخ بهره پیشنهادی این تسهیلات برای دراستطاعت بودن اقساط و تسهیل بازپرداخت 5 درصد در سال است. آنطور که در این طرح آمده سالانه 100 هزار واحد مسکونی در دهک های 1 تا 5 امکان استفاده از این طرح را دارند.
برآورد می شود اجرای این طرح به سالانه یک هزار و 500 میلیارد تومان منابع بانکی و تعهد یارانه کمک شود (در سال اول) در حدود 120میلیارد تومان از محل بودجه عمومی برای مسکن حمایتی و 120میلیارد تومان از محل بودجه سایر نهادهای مسکن اجتماعی نیاز داشته باشد.
یکی دیگر از برنامه های تعیین شده برای تامین مسکن کم درآمدها حمایت از عرضه مسکن اجاره ای توسط بخش خصوصی است که طرح حمایتی در این بخش عمدتا به واحدهای مسکونی با مساحت کمتر از 75 مترمربع اختصاص خواهد یافت.
وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن در اختصاص زمین و منابع یارانه ای و شهرداری ها با ارائه حمایت در اهدای پروانه ساختمانی رایگان به احداث سالانه 20 هزار واحد مسکونی استیجاری کمک خواهند کرد.
هزینه ساخت این واحدها از طریق تسهیلات بانکی یا بازار سرمایه و یا منابع مالی سازندگان تأمین می شود.
بر اساس این طرح وزارت راه و شهرسازی می تواند بخشی از کمک های یارانه ای از محل بودجه عمومی که در قالب طرح های ساخت و خرید مسکن اجرا می شود را به سازندگانی که تمایل به احداث واحدهای استیجاری دارند، اختصاص دهد.
*مسکن اجاره ای
در برنامه پنجم از این بخش، اعطای قرض الحسنه ودیعه مسکن اجاره ای از طریق نهادهای حمایتی مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس حداقل سالانه به 20 هزار خانوار قرض الحسنه ودیعه مسکن اجاره ای پرداخت می شود. پرداخت این قرض الحسنه فقط به واحدهای مسکونی کمتر از 75 متر مربع تعلق می گیرد. متوسط وام ودیعه برای هر خانوار حدود 15میلیون تومان در نظر گرفته شده است. بهره این تسهیلات حداکثر 5 درصد فرض شده که بودجه عمومی مابه التفاوت سود را سالیانه به بانک ها پرداخت می کند.
منابع بانکی مورد نیاز در این طرح 300میلیارد تومان است که حداکثر تعهد سالانه یارانه کمک شود با فرض ثبات نرخ سود کنونی سالانه برابر با 24میلیارد تومان از محل بودجه عمومی و 24میلیارد تومان از محل بودجه سایر نهادهای مسکن اجتماعی برآورد شده است.
در برنامه ششم این بخش نیز حمایت از عرضه مسکن اجاره ای توسط نهادهای عمومی و شهرداری ها مورد تاکید قرار گرفته است. بر این اساس با محوریت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و مشارکت سازندگان بخش خصوصی به منظور احداث سالانه 10 هزار واحد مسکونی ، برنامه ریزی و توافق جهت تأمین زمین توسط دولت، ستاد اجرایی فرمان امام، بنیاد مستضعفان، بنیاد مسکن و یا شهرداری ها انجام می شود. وجوه لازم برای ساخت با تضمین صندوق ضمانت تسهیلات مسکن از نظام بانکی دریافت خواهد شد.
این برنامه عمدتاً به واحدهای مسکونی با مساحت کمتر از 75 مترمربع اختصاص خواهد یافت، مجموع هزینه سالانه برای احداث 10هزار واحد با متوسط متراژ 65 مترمربع در حدود یک هزار میلیارد تومان است که از طریق نظام بانکی و یا صندوق ها و اوراق با نرخ سود ثابت تأمین می شود. معادل 5درصد از هزینه احداث واحدها به عنوان اجاره بها به صورت سالیانه از متقاضیان اخذ می شود و مابه التفاوت اجاره بها با اقساط تسهیلات باید توسط دولت، خیریه ها، شهرداری ها و سایر نهادهای مرتبط تأمین شود. برآورد می شود تعهد یارانه های کمک شود در سال اول اجرای برنامه با فرض ثبات نرخ سود کنونی 80میلیارد تومان از محل بودجه عمومی و 80 میلیارد تومان از محل کمک های سایر نهادهای حامی مسکن اجتماعی پرداخت شود.
*مسکن خیریه
در برنامه چهارم و پنجم تامین مسکن کم درآمدها نیز به تشکیل صندوق های نیکوکاری و وقفی تامین مسکن اشاره شده است، آنچه از این برنامه ها مشخص است، مجموع آنها برای بودجه عمومی و سایر نهادها بار مالی به همراه دارد و همچنین نیازمند منابع بانکی نسبتا بالاست. طبیعی است که اجرای طرح های حمایتی در بخش مسکن نیازمند بودجه قابل توجه است اما در شرایطی که وضعیت مالی دولت و همچنین منابع بانک ها در تنگنا قرار دارد، امیدواری چندانی به اجرایی شدن این برنامه ها وجود ندارد مگر آنکه اسناد و مصوبه های اجرایی دقیق تری از نحوه تامین منابع مالی برنامه ها طراحی شود تا در بودجه سالیانه برای این بخش منابع در نظر گرفته شود و بانک ها نیز منابع کافی برای پرداخت تسهیلات در نظر گرفته شده داشته باشند.
طرح مسکن اجتماعی از همان روزهای نخست فعالیت دولت یازدهم به عنوان جایگزین طرح مسکن مهر مطرح شد.