از میدان ساعت تبریز که به سمت چهارراه منصور حرکت می کنی، در امتداد خیابان امام خمینی(ره)، گنبدی نظرت را جلب می کند، اینجا همان مسجد کبودی است که از دوران کودکی، تصویر آن را در کتاب های درسی دیده ایم.
مسجد کبود يکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است، اين بنا با نام های مختلف از جمله «گوی مسجد»، «مسجد شاه جهان»، «عمارت» و «مسجد مظفريه» معروف و مشهور بوده است.
قدم که به درون مسجد کبود می گذاری، فضای
ایرانی اسلامی، روحت را با دنیایی از عرفان و ملکوت و زیبایی گره می زند. بنایی اصیل
در جوار بوستان خاقانی، فضایی زیبا با طبیعت سرسبز خطه آذربایجان. در ورودی این بوستان
نیز مجسمه خاقانی نصب شده است.ژ
بزرگ ترین ساخته آجری دوره ایلخانی
مسجد کبود که «فیروزه جهان اسلام» نیز خوانده می شود به دستور جهانشاه بن شاه یوسف از فرمانروایان قره قویونلو ساخته شده است. ولی ادامه کار بنا به خواست خاتون جان بیگم، زوجه جهانشاه و در سال 870 هجری قمری به پایان رسید.
همانطور که از نامش(فیروزه جهان اسلام) پیداست، این عمارت با کاشی های لاجوردی و فیروزه فام پوشیده شده است، کاشی هایی از جنس دریا و آسمان. در لابلای این فیروزه ها، کاشی هایی به رنگ سیاه و سفید نیز خود نمایی می‌کنند که به سبک و سیاق معرق در کنار هم با نظمی چشم نواز چیده شده‌اند.
سر در اصلی مسجد با کاشی کاری معرق و کتیبه های به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی شامل سوره‌های قرآن از کامل ترین نمونه های معرق دوران اسلامی به شمار می روند.
گنبد عظیم مسجد یکی از بزرگترین ساخته های آجری معماران دوره ایلخانی به شمار می آید. تقسیم وزن گنبد بر روی پایه های متعدد آن که از داخل به خوبی دیده می شود بزرگترین دستاورد هنرمندان ایرانی در طول تاریخ معماری ایران است که ریشه در دوران ساسانی دارد.
به گفته کارشناسان در هیچ نقطه ای از دنیای اسلام این همه ظرافت و عظمت یک جا و در کنار هم پدید نیامده است. ذهن با دیدن این همه زیبایی به آرامشی بدیع دست می یابد.
سقف آرامگاه و گنبد خانه اصلی مسجد در زلزله ای که در سال 1193 هجری قمری تبریز را لرزاند ویران شد، تمام سقف فرو ريخت و تمامی ديوارها را خراب کرد ولی آنچه از اين بنا باقی مانده در نوع خود بی نظير است. بخش‌های تخریب شده این مسجد در سال 1352بازسازی شد.
در قديم اين بنا مجموعه ای از ساختمان هايی چون مدرسه، مسجد، خانقاه، کتابخانه و... بوده است که متاسفانه درحال حاضر هيچ کدام برجای نمانده و تنها قسمتی از مسجد که آن هم بسيار آسيب ديده، مرمت شده است.
کاشی کاری محراب مسجد، جلوه ای بدیع از این هنر را در مسجد به نمایش گذارده است که مقرنس هایی با پوشش معرق و طرح‌های اسلیمی و کاشی کاری هایی به رنگ های فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید و طلایی را در برابر دیدگان قرار می دهد.
نامهربانی با فیروزه جهان اسلام
بنای تاریخ مسجد کبود، حدود ۲۵۰ سال پیش به دلیل زلزله آسیب فراوانی دید، اما با این حال، شاید رفتار برخی مسئولان فعلی چیزی کمتر از آن زلزله نباشد، در اقدامی بهت آور «فیروزه جهان اسلام» با اجرای عملیات گازکشی، از نقاط متعدد آسیب جدی دیده است.
حجت الاسلام سید شهاب الدین حسینی، مدیرکل پیشین اداره اوقاف و امور خیریه استان آذربایجان شرقی، با انتقاد از عدم توجه و رسیدگی به وضعیت مسجد کبود گفته بود: «چرا میراث فرهنگی مانع اقامه نماز در مسجد کبود و سنگ‌اندازی برای نمازگزاران می شود ولی زیرزمین مسجد کبود را تبدیل به ورزشگاهی برای کارکنان این اداره کل کرده است، چرا با احیای آثار تشیع مخالفت می‌کنند، چرا سازمان میراث فرهنگی به آثار ثبت شده بین مقبره الشعرا و مسجد کبود که بیش از 200 اثر است توجه ندارد؟»
به گفته یک محقق تبریزی با پیروزی انقلاب اسلامی، مرمت مسجد چند سال متوقف شد و پس از چند سال مجددا از سر گرفته شد، ختم مرحوم استاد شهریار، مراسمی بود که پس از سال ها، موجب بازگشایی مسجد شد،اما پس از این مراسم، مسجد عملا فعال نبود.
مسجد کبودی دیگر در ایروان
مسجد کبود ایروان یا مسجد جامع ایروان مسجدی ایرانی در مرکز شهر ایروان، پایتخت ارمنستان است. رسیدگی به این مسجد و فعالیت های فرهنگی هنری تاریخی که در مسجد کبود ایروان انجام می شود، قابل مقایسه با همتای تبریزی اش نیست.
با تبدیل مسجد به موزه تاریخ ایروان، بخش هایی در شبستان های متعدد مسجد دایر شد و نمونه هایی نفیس از اموال مسجد، مسکوکات، قالی های گوناگون، آثار هنری ایران، نسخه های خطی مزین به تذهیب و مینیاتور به معرض نمایش گذاشته شد.
مسجد کبود ایروان شامل مجموعه ای از برنامه های دینی، فرهنگی و آموزشی است، از جمله فعـاليت های فرهنگی انجام شده در مسجد می توان از برگزاری مراسم مختلف مذهبی، تاسيس كتابخانه، كلاس های زبان فارسی و نمايشگاه دائمی عكس و مركز اطلاع رسانی مسجد جامع ايروان نام برد.
این مسجد در بین سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ خورشیدی توسط معماران ایرانی بازسازی شد، این مسجد توسط حسینعلی خان ایروانی والی ایروان حدود سال 1179 هجری قمری، بنا شده و بزرگ ترین مسجد شهر محسوب می شد. علت نامگذاری آن را برخی شباهت ساختمان و ظاهر بنا به مسجد کبود تبریز و برخی دیگر کاشی های مینایی آبی رنگ آن می دانند.
گزارش از بیت اله احمدی