به گزارش
تابناک یزد،اگر بخواهیم برای قنات شناسنامه ای در نظر بگیریم، به یقین سرزمین پهناور ایران مادر این سازه شگفت انگیز خواهد بود. رخدادهای کاهنده ارزش و سودمندی قنات های ایران را باید در نیم قرن اخیر جست و جو کرد و همین نسل است که دانسته یا نادانسته این پدیده حیات بخش را در خطر قرار داده است بنابراین توجه به قنات همتی جانانه از سوی مجربین این سازه انسانی می طلبد بر همین اساس مصاحبه ای داشتیم با دکتر «علی اصغر سمسار یزدی» پژوهشگر و مشاور ارشد مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی در استان یزد.
با توجه به اینکه سال ها در حوزه قنات و سازه های تاریخی آبی پژوهش و نگارش داشته اید، اهمیت قنات در گذشته و اکنون را در چه می دانید؟در مناطق خشک و نیمه خشک همواره میان نهاده های تولید عدم تعادل و تناسب حاکم است. یعنی خاک و زمین و نیروی کار فراوان است ولی آب کمیاب؛ برای برقراری تعادل میان نهاده های تولید، ساکنان این گونه مناطق در دو جهت پیشرفت کرده اند یکی توسعه نظام مدیریت آب که مالکیت آب را کاملاً روشن می کند و به توزیع آب میان افراد سامان می دهد و دوم توسعه روش ها و فنون استحصال آب و آبیاری که از اتلاف آب می کاهد و مقادیر بسیار اندک آب را نیز قابل استفاده می کند. قنات و سازه های تاریخی آبی مظهر تبلور دو محور فوق است چرا که هم از دیدگاه فنی و هم از منظر فرهنگی شایان توجه هستند.
در حال حاضر قنات ها چند درصد از آب یزد را تامین می کنند؟در شرایط فعلی در استان یزد 2900 رشته قنات فعال وجود دارد که این قنات ها جمعاً سالیانه 315 میلیون متر مکعب از آب های زیر زمینی را تخلیه می نمایند. متأسفانه در نیم قرن گذشته تعداد قابل توجهی از قنات های دشتی استان به خشکی گرائیده اند ولی قنات های کوهستانی و نیمه کوهستانی این استان کاملاً فعال هستند.
ناگفته نماند، حدود ده رشته از قنات های شاخص استان به ثبت ملی رسیده است و دو رشته از آن ها یعنی قنات های حسن آباد مشیر و زارچ کاندیدای ثبت بین المللی هستند. پرونده ثبت این قنوات به عنوان میراث جهانی در حال تکمیل است. این دو قنات از نظر تاریخی و از نظر طول، عمق، آبدهی و نظام های تقسیم و توزیع آب شاخص هستند.
سرنوشت قنات به خصوص در یزد چگونه رقم خورده است؟عمده منابع آب های استان یزد را آب های زیر زمینی تشکیل می دهند که در گذشته توسط قنوات مورد بهره برداری قرار گرفته اند قنوات این استان به سه دسته کوهستانی، نیمه کوهستانی و دشتی تقسیم می شوند. قنوات کوهستانی عمدتاً در ارتفاعات شیرکوه و مناطقی که دارای شیب قابل توجه هستند شکل گرفته اند. این قنوات نوعاً دارای طول کوتاه بوده و آبدهی آنها نیز متغییر و تابع بارندگی می باشد. قنوات نیمه کوهستانی در دامنه کوهستان ها و حدفاصل کوه و دشت شکل گرفته و نسبت به قنوات کوهستانی طولانی تر بوده و از آبدهی پایدارتری برخوردار هستند. قنوات دشتی این استان نیز در دشت های آن نظیر دشت هرات و مروست، بافق و بهاباد، یزد- اردکان، پشتکوه، بهادران و ابرکوه قرار دارند. این قنوات مستقیماً از سفره های غنی آب های زیر زمینی این مناطق تغذیه شده دارای طول بیشتر و از طرف دیگر آبدهی ثابت تری هستند. منشأ آب قنوات دشت یزد- اردکان عموماً از دو منطقه معروف یعنی دشت ابراهیم آباد که در غرب شهر مهریز قرار دارد و دشت فیض آباد که در جنوب شهر تفت واقع است تأمین می شود. البته قنوات پراکنده دیگری نیز در این دشت وجود دارند که آب خود را از دره ها و گسل های مرتبط با ارتفاعات شیرکوه تأمین می کنند. در شرایط فعلی قنوات کوهستانی و نیمه کوهستانی استان یزد عمدتاً فعال هستند و قنوات دشتی آن به سبب حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق و برداشت بی رویه از سفره های آب های زیر زمینی بعضاً به خشکی گرائیده و بعضاً در معرض آبدهی کم و خشک شدن قرار گرفته اند.
به نظر می رسد یزد به دلیل شرایط اقلیمی در مقایسه با سایر نقاط کشور بیشتر نام قنات را زنده نگه داشته است، نظر شما چیست؟استان یزد به علت برخورداری از اقلیم خشک و نیمه خشک از دیرباز در شمار کانون های قنات خیز دنیا محسوب شده است. استادکاران و خبرگان قنات در این منطقه از کشور دانش مربوط به آبیابی و حفاری و بهره برداری از قنات را سینه به سینه منتقل نموده اند تا به نسل امروز رسیده است. دانشی که با سعی و خطا در طول قرن ها خود را اصلاح نموده و در واقع آنچه امروز در اختیار قرار گرفته شکل متکامل آن می باشد. این استادکاران حتی به سایر مناطق کشور نیز مهاجرت نموده و فناوری قنات را به این نقاط نیز تسری داده اند.
به دلیل اینکه استان یزد از شمار زیادی قنات بهره مند است و نظر به اینکه دانش و فناوری حفر، توسعه و مرمت قنات از این استان به سایر مناطق کشور و دنیا انتشار یافته است سازمان علمی، تربیتی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) موافقت نمود تا مرکزی تحت عنوان مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی (وابسته به یونسکو) را در این شهر ایجاد شود. این مرکز هم اکنون در یزد فعال است و دوره های متعدد آموزشی در سطح ملی و بین المللی برگزار می کند همچنین این مرکز موفق شده است کتب متعددی را به زبان های مختلف منتشر سازد. دانشکده قنات تفت نیز که به منظور انتقال فناوری قنات به نسل جدید و تربیت تکنسین ایجاد شده در ارتباط تنگاتنگ با این مرکز است.
آیا امکان دارد قنات بار دیگر در ادامه حیات کویر نقش داشته باشد؟همانگونه که عرض شد قنات هم اکنون نقش بسزایی در تأمین آب کشاورزی مناطق کوهپایه ای ایفا می کند. آب کلیه روستاهایی که در حوزه شهرستان تفت واقع هستند از قنات تأمین می گردد. اگر خدای ناکرده این قنات ها که متجاوز از هزار رشته هستند خشک شوند کلیه درخت های روستاهای شیرکوه و باغات آنجا رو به خشکی می گراید منظورم آن است که در شرایط فعلی نیز قنات نقش تعیین کننده ای در تأمین حیات روستاهای مناطق کویری دارد. البته همانگونه که قبلاً ذکر شد تعدادی از قنات های دشتی استان یزد غیر فعال شده اند ولی قنات های کوهپایه ای این استان همچنان فعال هستند.
کمرنگ شدن نقش قنات از کجا آغاز شد و آیا اگر وجود داشته باشد کارایی لازم را می توان از آن انتظار داشت یا با وجود تکنولوژی آبرسانی ضرورتی برای وجود آن نیست؟هنگامی که تکنولوژی حفر چاه وارد کشور شد زنگ خطر در مورد کارکرد قنات ها به صدا درآمد. چاه ها معمولاً در دشت هایی حفر شدند که از سفره آبی غنی برخوردار بودند. این سفره ها آب صدها رشته قنات را تأمین می کرد. ولی هنگامی که چاه در این مناطق حفر شد رفته رفته آبدهی قنات ها کاسته شد. چرا که سطح آب زیرزمینی با کاهش مواجه شد و قنات نمی توانست کارکرد گذشته را داشته باشد. افت سطح آب زیرزمینی به جایی رسید که از سطح گالری قنات (راهرو قنات) پائین تر رفت و لذا قنات خشک شد. قنات چون یک سیستم تأمین آب است که با محیط زیست هماهنگی و همزیستی دارد بنابراین حتی با وجود سیستم های جدید آبرسانی نمی توان از آن صرفنظر کرد.
حفر چاه ها یکی از دلایل خشک شدن قنات است یا به دلیل خشک شدن سفره های آب زیر زمینی در اثر کمبود بارش قنات نداریم؟همانگونه که ذکر شد دلیل اصلی خشک شدن قنات ها حفر بی رویه چاه ها در حریم آنها بوده است. البته هم اکنون پدیده تغییر اقلیم نیز کمک کرده است و شرایط ادامه فعالیت قنات ها به دلیل کاهش بارندگی نامطلوب ترشده است. یکی از موضوعات دیگری که ادامه حیات قنات ها را تحت تأثیر خود قرار می دهد اجرای طرح های توسعه است. بعضی از این طرح ها بدون در نظر گرفتن حریم و یا کالبد قنات اجرا می شوند و ادامه بهره برداری از این سازه را با مخاطره روبرو می نمایند. بنابراین بر کلیه مجریان طرح های توسعه چه در زمینه آب، چه در زمینه کشاورزی و یا صنعتی و چه در زمینه شهرسازی فرض است تا در مطالعات خود حریم قنوات را در نظر گرفته و سعی نمایند طراحی ها را به گونه ای انجام دهند که هیچگونه آسیبی به کالبد قنات وارد نشود و ادامه بهره برداری از آن را نیز مورد تهدید قرار ندهد. امید آنکه به این طریق بتوانیم 2900 رشته قنات باقیمانده استان یزد را حفظ کنیم.
آیا حفر قنات جدید را به روستاها و مناطق کشاورزی استان پیشنهاد می کنید یا اینکه حفر مجدد همان قنات های قدیمی بهتر جوابگو است؟حفر قنات بر چاه ارجحیت دارد. پرواضح است که در درجه اول بایستی لایروبی و مرمت قنات های قدیمی و قنات هایی که هنوز نیمه فعال هستند در دستور کار باشد. البته حفر قنات جدید در مناطقی که از نظر بهره برداری از آب های زیرزمینی ممنوعه نیستند نیز کار ارزشمندی است ولی توجه داشته باشید که حفر قنات در شرایط فعلی پر هزینه است و به همین دلیل است که خیلی ها حفر چاه را به جای حفر قنات ترجیح می دهند. حتی اینجانب بارها به شرکت آب و فاضلاب روستایی پیشنهاد دادم تا بجای حفر چاه در روستاها به منظور تأمین آب شرب و بهداشت روستاها قنات حفر کنند، که البته در بعضی برهه‌ها از آن استقبال شد و در بعضی مقاطع دیگر زمانی مورد استقبال قرار نگرفت. به هر حال هنوز هم که هنوز است حفر قنات جدید به منظور تأمین آب شرب و بهداشت جوامع کوچک دیر نشده و حفر قنات های با طول کوتاه برای تأمین آب روستا توصیه می گردد. توجه داشته باشید که در استان خراسان بیش از 50 روستا آب شرب مورد نیاز خود را از طریق قنات تأمین می کنند و این کار تجربه بسیار خوبی است که بایستی به سایر نقاط کشور تسری پیدا کند.